اقتصاد دانش بنیان

درباره روزگـاری که تـهران آب و هوای مطلوبـی داشت

نگاهي به موقعيت و ساختار اغلب شهرها نشان ميدهد شکل گيري آنها در کنار رودخانه‌ ها و در مجاورت دره‌ ها به منظور بهره برداري از آب صورت گرفته است. در همين راستا تعداد بيشماري از شهرهاي فلات مرکزي ايران نيز در کنار کوهپايه‌ ها و رود دره‌ ها شکل گرفته اند. حدود 200 سال پيش، وقتي که آقامحمدخان قاجار تهران را به عنوان پايتخت برگزيد، همه به اين فکر ميکردند که يک شهر در دامنه جنوبي رشتهکوه البرز مکان خوبي براي پايتختي ايران است؛ شهري با آب و هواي نسبتا مطلوب که مزيتهاي بيشماري نسبت به ديگر شهرها داشت. يکي از مهمترين اين ويژگيها رود دره‌ هايي بود که از دامنه‌ هاي البرز به سمت تهران سرازير ميشدند و هواي شمال تهران را فرح بخش ميکردند، اما بعد از دو قرن تقريبا اثري از اين رودها نيست و جز نامشان چيزي در خاطر مردم باقي نمانده است.
رودخانه‌ ها و دره‌ ها از مهمترين فضاهاي طبيعي هستند که همواره در نقاط مختلف جهان حياتبخش فضاهاي شهري بوده و هستند. رود دره‌ هاي تهران که در گذشته به عنوان يک اکوسيستم طبيعي اثر مطلوبي بر محيط زيست داشته و مکان مناسبي براي رويدادهاي اجتماعي مردم بودهاند، نقش مهمي در تقويت حس مکان و هويتبخشي به منظر ايفا ميکردند. در شهر تهران با گسترش بيرويه شهر به سمت شمال و عدم توجه به نقش اين رود دره‌ ها در حيات شهر مشکلات و نابسامانيهايي در بستر رود دره‌ ها و حريم آنها بروز يافت. اين اتفاق در حالي افتاده است که استفاده بهينه از اين مواهب طبيعي و مرتبط ساختن فضاهاي شهري به فضاهاي طبيعي، ضمن تامين نيازهاي انسان، دوام و بقاي محيط زيست را تضمين کرده و پايداري محيط و حيات شهر را به دنبال خواهد داشت.
با توجه به حضور گسترده مردم در اين فضاها براي گذراندن اوقات فراغت، اهميت اين رود دره‌ ها به لحاظ تفريحهاي شهري مشخص است ولي اين رود دره‌ ها صرفا ارزش تفريحي ندارند، بلکه با گذشت زمان هر يک از رود دره‌ ها به سرمايهاي تاريخي و فرهنگي و زيستمحيطي براي شهر و شهرنشينان تبديل شدهاند. اين رود دره‌ ها از ديرباز محل زندگي مردم بودهاند، با اين تفاوت که در مراحل اوليه شهرنشيني تعادل بين انسان و محيط با حاکميت طبيعت برقرار بوده است. اين موضوع به مرور زمان و با پيشرفت صنايع و بهخصوص انقلاب صنعتي رنگ ديگري به خود گرفت. حالا اين مردم بودند که خود را حاکمان بلامنازع بر طبيعت ميدانستند و هرچه ميخواستند با محيط خود ميکردند. اين تفکر در دهه‌ هاي اخير رنگ باخته و نگاه طبيعتدوستي و طبيعتمحوري براي خود جاي وسيعي باز کرده است.
چهل کيلومتر محدوده شمال شهر تهران با دامنه‌ هاي جنوبي البرز در ارتباط است و دره‌ ها و رود دره‌ هاي متعددي به درون بافت شهر راه يافته است. گذشتگان ما در شهر تهران شاهد بودهاند که در اکثر فصول سال رودهاي کوچکي از کوه‌ هاي شمال تهران سرازير شده و با گذر از شهر به نقاط جنوبي آن ميرسيدند. اين رودهاي کوچک در شهري جريان داشتند که هيچ رودخانهاي از آن عبور نميکرد و تهراننشينان تمام اميدشان به همين رود دره‌ ها بود. يکي از مهمترين آنها رود دره دربند است که سالهاست مورد بيمهري تهرانيها قرار گرفته است. اکثر ساکنان اين شهر از کوه‌ هاي دربند خاطره دارند و احتمالا يکي از گزينه‌ هاي اول تهرانيها براي تفريح بوده و هست. از دل کوه‌ هاي اين منطقه رود دره زيباي دربند ميگذرد. در گذشته اين رود دره از ارتفاعات سرازير ميشده و در مسير شمالي جنوبي خود از کاخ سعدآباد نيز عبور ميکرده که همين موضوع باعث طراوت کاخ ميشده است. در حال حاضر وجود رستورانهاي متعدد بدون هيچ نظارتي در اين منطقه باعث شده رود دره دربند از مسير اصلي و طبيعي خود خارج شود. رستورانهايي در حريم رود دره ساخته شدهاند و هرآنچه خواستند با رود دره کردهاند. هرجا که خواستند مسير را تغيير دادند، هرجا که خواستند جلوي آب را مسدود کردهاند. اين اتفاق تا حدي پيش رفته که از بستر اصلي رود دره چيزي باقي نمانده است.
اما در دهه 80 با توجه به فشارهاي فعالان محيطزيست، شهرداري احياي رود دره فرحزاد را در دستور کار خود قرار داد و در اواخر دهه 80 از پروژهاي به نام پارک نهجالبلاغه رونمايي کرد. اگرچه در ابتدا قصد داشتهاند رود دره را احيا کنند ولي به نظر ميرسد در ميانه راه دچار نسيان شده و فقط يک پارک شهري در کنار رود يک دره طراحي کردهاند. اين نوع پارکسازي شهري کوچکترين کمکي به احياي رود دره نميکند. اين پارک ملغمهاي است از طراحيهاي بيربط که به بدترين شکل ممکن به هم وصل شدهاند. براي روشنتر شدن موضوع نمونه ميآورم: پوشش گياهي پارک نهجالبلاغه هيچ ربطي به گياهان بومي تهران و رود دره فرحزاد ندارند. درختان توت معروف منطقه فرحزاد در اين پارک جايي ندارند. در آن چمني کاشتهاند که براي شهر کمآب تهران مضر است. براي طراحي و ساخت اين پارک دقيقا همان روشي به کار گرفته شد که در تمام پارکهاي محلي ميشود؛ ساخت پارک ساعي و ملت شکل متفاوتي را ميپذيرد تا احياي رود دره دربند. در کنار رود دره فرحزاد پارکهاي سريسازيشده شهر را کشيده و در در راستاي رود دره پهن کردهاند و به اکوسيستم منطقه کمترين توجهي نکردهاند. اين کار به جاي اينکه کمک به احياي رود دره باشد، در جهت تخريب است.

منبع: مجله دانش بنیان